Respect, giften en nog zo wat

Bhutan is een duidelijk Aziatisch land op het gebied van respect. Je toont per definitie respect voor ouderen, de baas, de leerkracht etc. Dat is lastig als je als gids geacht wordt niet altijd uit te voeren wat de toerist wil omdat het verboden is, niet verstandig is, je anders in de wegblokkades terecht komt of anderszins. Daar was ik van te voren voor gewaarschuwd door Bhutan Homestay. Ook dat ze hun gidsen op dat punt op proberen te voeden omdat de gidsen het bij hun moelijker hebben dan bij gewone groepsreizen waar alles al van te voren vast ligt (kijkt u links, dan ziet u rechts niets).

Behalve dat het voor de mensen daar wennen is, is het ook voor mij wennen. Ik ben niet gewend dat mijn wensen al uitgevoerd worden voor ik ze uit, dat alleen naar mijn mening gevraagd wordt, dat ik als eerste opgeschept wordt en al geacht wordt te beginnen met eten, dat ik naar de eretent geleid wordt bij festivals, dat het als een gunstig voorteken beschouwd wordt als ik een school bezoek op de nationale dag,....

Het is me dan ook niet gelukt om mijn bagage altijd door Kencho te laten dragen en altijd de deur van de auto voor me open te laten doen door Kencho of Karma of meteen met eten te beginnen.

Het is me ook niet gelukt om te weten wanneer ik iemand respectvol aan moet spreken, dus met het achtervoegsel "la". Soms is het te zien, dan hebben ze een niet~witte sjaal om op een festiviteit, of het is een monnik. Monikken zijn ongeachte de leeftijd altijd "la". Iemand die het altaar beheert (ook al is het een lekenpersoon en een vrouw ;-) is ook altijd "la". Maar voor de rest was het goed luisteren naar wat Kencho en Karma zeiden. Lastig als ik als eerste moet begroeten. Maar dan fluisterden ze het me gelukkig wel in en kon ik het rechtzetten als ik het fout gedaan had. Had ik in ieder geval laten zien dat ik het goed bedoelde.

Vanuit Korea had ik meegekregen dat respect krijgen ook verantwoordelijkheden met zich mee brengt. Je wordt o.a. geacht goed voor je mensen te zorgen en bv. de nota in een restaurant te betalen. Dat idee heb ik geprobeerd uit te voeren door o.a. te zorgen dan Karma geen last meer had van wagenziekte (is natuurlijk ook eigenbelang ;-) en nog zo wat van dat soort kleine dingetjes. En ook door goed naar ze te luisteren als ze me iets uitlegden en te zorgen dat ze zich niet over mijn gedrag hoefden te schamen. In een land waar je de taal niet spreekt, de cultuur niet kent en de gewoontes niet begrijpt doe je het al gauw fout als je geen goede begeleiders hebt. Maar die had ik gelukkig wel.

Respect tonen doe je ook door bij mensen die je een ambacht demonstreren, weven of potten bakken of manden vlechten, niet alleen maar te kijken maar ook te kopen. Die mensen doen dat werk om geld te verdienen en niet om toeristen te vermaken. Dus als je tijd en informatie van ze vraagt moet je daar wat tegenoverstellen, vind ik.

Giften is een ander onderwerp waar je een boekwerk vol over kunt schrijven. Ulrike Čokl heeft dat dan ook gedaan in haar promotieonderzoek (sociale antropologie) en mij een paar stukjes erover opgestuurd. Als gast neem je een gift mee voor het gastgezin. Doen we in Nederland ook, bosje bloemen of een flesje wijn. In Bhutan neem je iets mee waar de mensen behoefte aan hebben, dus zeep, groene thee, suiker, wierook, omdat ze dat niet zelf verbouwen en dus een stuk zouden moeten rijden om het te kopen. Bij weggaan kan je als gast een gift krijgen voor onderweg en wordt je geacht zelf ook een afscheidsgift te geven. Dat laatste vaak in de vorm van geld.

Bij elk gastgezin heb ik dan ook namens ons team een chhom gegeven en bij afscheid regelde de gids een soelra. Bij een gezin heb ik inderdaad nog een afscheidsgift gekregen, geplette en gedroogde mais voor onderweg. Ook heb ik bij de brandnetelwevers een `echt´ afscheidscadeau gekregen, zie foto hieronder. Dat werd vervolgens wel overgedaan in zakken en de eieren netjes in papiertjes gewikkeld zodat het heel bleef. Chhom en soelra dateren uit de tijd dat mensen te voet van het ene dal naar het andere dal gingen (neypo)en `betaalden´ met etenswaren die ter plekke niet te krijgen waren. En dus ook weer etenswaren meekregen voor onderweg. Bij de brandnetelwevers hadden we niets verwacht en dus op dat punt ook niets voorbereid. Maar gelukkig is geld ook acceptabel. Al helemaal als een gift van meer gezinnen komt, want geld kan makkelijker verdeeld worden. Het geheel van giften geven en ontvangen valt onder thuenlam (keeping good relations based on mutual respect and reciprocity)

Waarschijnlijk valt de ara (zelf gedestilleerde drank op basis van rijst/gierst/tarwe/mais) die je als gast krijgt hier ook onder. Je wordt geacht minimaal een, zo niet twee keer, bij te laten vullen. Gelukkig mag dat ook als je nog maar een slokje genomen hebt en hoeft je kop niet al leeg te zijn. Ara kan je gewoon drinken maar helemaal speciaal wordt het als er eerst een flinke kluit boter gesmolten wordt, daar een ei in wordt gebakken (scrambled) en daar vervolgens de ara over heen wordt gegoten. Een erg lekker drankje voor het slapen gaan. Mijn laatste gastheer was zo vriendelijk om me een liter mee te geven voor thuis. Jitske heeft me verteld hoe ik makkelijk het alcoholpercentage kan meten, maar dat moet ik nog doen. Martijn heeft nog niet de kans gekregen om het te proeven. En Romke en zijn vrienden zijn zo netjes geweest ervan af te blijven op zijn verjaardagsfeest. Volgend jaar komt dat proeven wel bij speciale gelegenheden.

Als gast mocht ik in de altaarkamer slapen. Heel bijzonder. Er wordt zonder meer vanuit gegaan dat je respect hebt voor het altaar en alles wat daar op staat, voor staat, boven hangt. Zie voor mooie foto's peljorling-yurbi-farmstay

Modern Bhutan

Bhutan is een monarchie.Tot 1996 was het een absolute monarchie. In dat jaar heeft de huidige (vijfde) koning besloten dat het land democratisch bestuurd moest worden en dat iedereen stemrecht kreeg. Zijn vader had dat al voorbereid en zo geschiedde. De absolute monarchie werd een constitutionele monarchie en iedereen kreeg stemrecht. Iedereen? Nee, monniken mogen niet stemmen. Boeddhistische monniken horen voor alle levende wezens te zorgen. Dat botst met voorkeur hebben voor een politieke partij. Vandaar dat ze uitgesloten zijn. Ook kan de koning afgezet worden door het parlement als daar ten minste een tweederde meerderheid voor is.

Eigenlijk is dit het enige voorbeeld dat ik ken waar democratie niet door het volk is opgeëist maar door de regering is opgelegd.

De monarchie begon in 1907. In 1634 werden Oostbhutan en Westbhutan voor het eerst verenigd door Zhabdrung Rinpoche en tot 1907 werd het bestuurd door een wereldlijk en een geestelijk leider.

Bhutan ligt ingeklemd tussen Tibet (China) en India. India wordt aan de ene kant als helper gezien. Ze lenen bijvoorbeeld geld uit aan Bhutan om waterkrachtcentrales te bouwen en om soldaten te positioneren bij grensovergangen met China. Bhutan heeft zelf namelijk niet voldoende geld noch mankrachten. Aan de andere kant merk je dat de gewone burgers toch bang zijn dat India op een gegeven moment gebruik maakt van zijn strategische posities in het land om het zich toe te eigenen.

Ook in de krant lees je nu dat bv kardemom niet geïmporteerd mag worden naar India omdat in de ene overeenkomst wel staat dat de landovergangen tussen India en Bhutan goedgekeurd zijn als importplaats en in een ander document ze niet genoemd worden. Dit levert de boeren redelijk wat verlies op. Gelukkig heeft de regering aangeboden om alle niet verkocht kardemom op te kopen zodat de boeren in ieder geval nog wel inkomen hebben.

Ook voor alle buitenlandbetrekkingen (anders dan met India) moet Bhutan goedkeuring hebben van India. Het heeft dan ook even geduurd voordat India toestemming gaf aan Bhutan om toetreding tot de VN. Iets dat de huidige koning wel heel belangrijk vond ivm de zelfstandigheid van Bhutan.

Van het geld dat je moet betalen (in Bhutan moet je per dag 200 of 250 dollar betalen, maar daar zit dan wel vervoer, overnachting, eten en gids bij inbegrepen) wordt 65 dollar per dag afgehaald door de regering om de bevolking gratis scholing te geven en gratis gezondheidszorg. Je merkt dan ook grote verschillen tussen de mensen in opleiding (oa door de leeftijd, maar onderwijs is niet verplicht dus ook niet alle jonge mensen genieten scholing). Ik moest bv een glas wijn afrekenen in een hotel en de dame achter de balie kon niet uitrekenen hoeveel wisselgeld ik zou moeten krijgen als ik 500 ngultrum betaalde terwijl ik maar 300 ngultrum hoefde te betalen.

Je ziet ook dat er overal gewerkt wordt aan de infrastructuur. De regering doet zijn best om te zorgen dat iedereen veilig drinkwater heeft, elektriciteit heeft en dat de wegen op orde zijn.

Arts and crafts

Voor een mooi overzicht van de officiëel aangemerkte 'arts and crafts' kun je het best naar https://www.bhutan.travel/page/arts-crafts gaan, de pagina van de vvv.

Er zijn 13 arts & crafts officiëel erkend en ondersteund door de regering. Dat ondersteunen gaat door middel van trainingen, tentoonstellingen en prijzen. Er is bijvoorbeeld een weefproject waar je in 9 maanden garen leert verven en met een weefgetouw omgaan. Bij een familie thuis hingen de wanden vol met certificaten over zijde verven met natuurlijke grondstoffen en gewonnen prijzen op shows.

LHA-ZO
Er was niet te ontkomen aan alle muurschilderingen. Ik heb niet gezien dat ze ermee bezig waren, maar wel dat ze bestonden. Zowel op gewone huizen als in kloosters, ...

DO-ZO
Daar was ook niet aan te ontkomen. Alles wat van steen gebouwd is, huizen, dzongs, tempels, stupa's vallen eronder

PAR-ZO
Het resultaat van het hout- en steensnijden was ook overal te zien in tempels. Ik had het geluk iemand aan het werk te zien. Ook de maskers op de festivals vallen daaronder

JIM-ZO
Onderweg hebben we een pottenbakker bezocht. De klei kan niet gewoon gewonnen worden uit de bodem, maar moet gemaakt worden door stenen steeds kleiner te maken en het resulterende fijne stof met water te mengen. Daar worden dan twee soorten potten van gemaakt, gebakken potten die je voor het koken kunt gebruiken en ongebakken potten om zaken in te bewaren.

LUG-ZO
Is me ontgaan. Het werken met brons heb ik nergens gezien. Maar waarschijnlijk ben ik het in de tempels wel tegengekomen maar is het me niet opgevallen temidden van alle andere zaken die het oog troffen

GAR-ZO
Heb ik helaas gemist, en dat terwijl ik wel in Trashigang geweest ben. Maar gelukkig had ik al wel eens een workshop smeden gedaan zodat ik enigszins een idee heb wat erbij komt kijken

TROE-KO
In de souvenirwinkel heb ik het wel zien liggen, maar bij de mensen zelf heb ik niet gezien dat ze het droegen, laat staan dat ze het maakten

DE-ZO
Heb ik wat van meegekregen toen in bij een opleidingscentrum voor wevers was

SHAG-ZO
Het houtdraaien voor kopjes om ara uit te drinken heb ik niet zien gebeuren. Wel heb ik de kopjes in gebruik gezien, zelf gebruikt en bij de souvenirwinkel te koop gezien

TSHA-ZO
Het bamboe vlechten heb ikzelf mogen doen. Zo'n patroon zien en uitvoeren is niet zo makkelijk als het lijkt. Het is ook erg veel werk om de bamboestrips te maken. Eerst de bamboe verzamelen, op de juiste lengte maken, in de lengte in vieren delen en dan de kern van de bast afhalen. Wil je ook kleuren dan zit er nog meer werk aan.

Er worden waterdichte mandjes met deksel van gemaakt om de lunch in mee te nemen. Dubbelwandig.

THAG-ZO
Het textielweven kent een aantal stromingen. Ook hierin heb ik een workshop gedaan. De patronen heb ik nog niet geleerd, de basis was al moeilijk genoeg.

India heeft de patronen gekopieerd en maakt nu goedkoper hetzelfde soort textiel. Dat maakt dat de mensen die in Bhutan ervan afhankelijk waren (oa omdat ze geen land hebben) in de problemen komen.

Behalve met katoen en zijde wordt er ook met brandnetels gewoven.

Bhutanees eten

Het nationale gerecht dat praktisch bij geen enkele maaltijd ontbreekt is emma datsi. Een curry van chili's met kaassaus. Afhankelijk van de soort chili en de hoeveelheid ervan is het heet tot erg heet. Helaas hou ik niet van heet, laat staan van heel heet. Toch heb ik elke keer er een theelepel van genomen en was het verschil tussen de ene en de andere bereiding goed te proeven. De laatste avond in een homestay zou ik leren hoe het klaar te maken maar dat is er, helaas voor Martijn, niet van gekomen.

Andere curry's worden oa van sperziebonen, broccoli, winterpeen of aardappelen met gember gemaakt. Alles al dan niet met kaassaus en/of chili. Rettich, kool en aubergines kunnen ook gebruikt worden, maar heb ik niet zo veel gezien. Tomaten, uien en knoflook zitten voornamelijk ergens door.

De basis van elke maaltijd is rijst, al dan niet met spaghetti, rode rijst of rijst met maïs als tweede basis.

Soep wordt tegelijk met alle andere schotels opgediend. Soep was altijd groentesoep, linzensoep of pompoensoep.

Als eiwitbron, behalve de combinatie van rijst met linzen, waren er over het algemeen eieren, kippen of rund en een enkele keer varken.

Van rund wordt ook de huid gegeten. Die kan op verschillende manieren klaar gemaakt worden. De twee manieren die ik geproefd heb gaven een verschillende smaakbeleving maar de textuur was niet mijn ideaal. Varkensvlees wordt ook met huid, maar zonder haar, gegeten. Ook daar wordt ik niet warm van de textuur.

Een Bhutaanse specialiteit is gedroogd rundvlees. En dat is best lekker.

Er is een groot verschil tussen maaltijden bij mensen thuis en in de hotels. De eerste zijn beduidend beter van smaak. Een ander verschil zit in de sfeer. Vergelijk de foto van de maaltijd in de keuken hierboven met de foto hieronder in het hotel.

Op de een of andere manier staan de tafels zo gerangschikt dat je te kijk zit voor het personeel en/of het erop lijkt dat je bij een ander zit te kijken wat hij eet. Maar misschien komt dat alleen maar omdat ik altijd een van de weinigen was. 

Behalve smaak en sfeer is ook het ontbijt anders. In het hotel doen ze hun best met toast, eieren, pancakes e.d. met boter, jam en honing erbij. En dat mist helaas bij mij het doel. Ook wordt bij de andere maaltijden de soep vooraf gegeven. 

Homestay

Mijn touroperator heet niet voor niets Bhutan Homestay. Er worden ook overnachtingen bij mensen thuis geregeld.
Gelukkig niet meteen de eerste dagen zodat je eerst een beetje kan acclimatiseren qua gids, eten en omgangsvormen.

Mijn eerste homestay was in een dorpje dat bekend staat om zijn weven. Hierboven het raam van mijn slaapkamer. Van binnen heb ik geen foto's. Bij mensen thuis zijn is toch niet te vergelijken met een hotel. De televisie staat aan  er lopen mensen in en uit, je zit op de grond en het eten is beduidend lekkerder dan in het hotel.

De eerste avond was onwennig, behalve mijn gids sprak niemand Engels. De volgende ochtend was mijn gids onze chauffeur de weg aan het wijzen om iemand op te halen en was ik op mezelf aangewezen. Gelukkig stond de tv aan. De internationale anticorruptiedag werd uitgebreid gebracht. Ik wist niet eens dat die bestond. Daarna was er een quiz voor kinderen uit groep 6, in het Engels, met wiskundevragen, woorden maken, algemene ontwikkeling en aardrijkskunde. Indrukwekkend wat de kinderen in groep 6 al weten en kennen. Voor mijn gevoel meer dan de Nederlandse kinderen van die leeftijd.

De tweede avond was veel ontspannender. Toen hebben we muziek gemaakt en volksdansen uitgewisseld.

Mijn andere homestay was een farmstay, voor mooie foto's zie https://www.bhutanhomestay.com/portfolio/peljorling-yurbi-farmstay/

Daar waren ze druk aan het werk met het verbreden van de weg zodat er een vrachtwagen over kon rijden om spullen voor het bouwen van een nieuw huis te brengen.
Hier sprak de dochter gelukkig goed Engels en was ik minder afhankelijk van mijn gids. Omdat zij een baby van 4 maanden had en die borstvoeding gaf kon ik meteen daar wat over vragen. Het schijnt verplicht te zijn je baby minimaal zes maanden alleen maar borstvoeding te geven. En dat doen ze zonder gene. Vreemde mannen of vrouwen maakt niet uit. Ook werden er katoenen luiers gebruikt die op dezelfde manier gevouwen werden als ik geleerd had. 's Nachts gebruikte ze wel wegwerpluiers zodat ze door kon slapen.

Ze hebben een gemengd bedrijf en we kregen dan ook verse melk, zelf gemaakte cottage cheese en boter. De groeten werden geoogst waar we bij stonden en de rijst kwam uit de eigen paddy. Heerlijk gegeten want ze konden ook goed koken.

Ook maakten ze hun eigen biogas van koeienmest. En uiteraard hun eigen ara. Erg hard werkende mensen die gelukkig ook ontspannen.

Boeddhisme

Bij Boeddhisme zijn tegenwoordig twee gevoelens heel gewoon. Myanmar waar de Boeddhistische bevolking mensen met een andere overtuiging wegpest, zacht uitgedrukt, en een zachtaardige levensbeschouwing waar iedereen lief en aardig is. Het tweede is wat in ieder geval wat aan het Westen verkocht wordt.

Lezend over Bhutan en zijn national global happiness kom je aan de tweede interpretatie. De staatsgodsdienst is een van de Boeddhistische stromingen, maar de koning stelt nadrukkelijk dat iedereen vrij is in zijn keuze. Het blijkt dat tot de eerste koning (ze zijn nu aan de vierde) de verschillende stromingen met elkaar streden. Iets dat strijdig is met de Boeddhistische leer. Die, anders dan de Islam, de Christenen en de Joden, niet verkondigt dat niet gelovigen niet in de hemel komen. De strijd was in dit geval puur economisch, wie het profijt van de gebeden en offers zou krijgen. Lees bijvoorbeeld Kim geschreven door Rudyard Kipling.

Je ziet overal watermolens die gebedsmolens aandrijven, je ziet overal gebedsvlaggen wapperen, je ziet overal stupa's, kloosters,....
En behalve dat uiterlijk vertoon zie je ook dat iedereen netjes met de klok mee om de stupa's gaat, dat bij een tempelbezoek eerst voor de leerstoel en daarna voor het altaar gebogen /geknield wordt. Dat heilige relieken met eerbied aangeraakt worden,....

Maar na het eerbetoon wordt er gewoon geld gewisseld door uit de donaties het juiste bedrag te pakken, met zijn allen thee te drinken voor het altaar, door zo hard mogelijk rond te rennen met een gebedsmolen tot je buiten adem lachend neervalt, ...

In het dagelijks leven zie je dat ze levens proberen te sparen, zelfs vliegen worden buiten gezet in plaats van doodgeslagen. Aan de andere kant eten ze wel vlees. Dat zou in/uit principe alleen van natuurlijk gestorven dieren mogen zijn maar er wordt wel gewoon geïmporteerd. Toch houden ze geen varkens, want die kun je alleen maar slachten. Wel koeien voor de melk en kippen voor de eieren en als kaas alleen maar iets als cottage cheese omdat daar geen leb uit een kalvermaag nodig is. Eerbied voor alles wat leeft.

En van de uitstraling van dat geheel wordt ik erg blij.

Tsechu, religieus festival

Volgens het reisplan zou ik twee dagen kloosters en weverijen bezoeken inclusief een halve dag wandelen.

Terwijl mijn gidse en ik aan het eerste klooster begonnen hoorde onze chauffeur dat er die dag in de buurt een tsechu was. Die komen in december meestal niet meer voor. Het voorstel was dan ook om daar naartoe te gaan. Wat we dan ook deden.

Een tsechu is een driedaags festival waarin belangrijke religieuze dansen worden gedaan door monniken. Als goed Boeddhist wordt je geacht ze bij te wonen als je de kans krijgt. Elke dag is er één heel belangrijke dans en een aantal minder belangrijke. Op die manier krijgen mensen die niet de volle drie dagen kunnen toch altijd iets mee.

Op de eerste dag, die dus toevallig ook de eerste dag van het festival was, was de belangrijkste dans het uitroeien van onwetendheid.
Alle religieuze dansen zijn maskerdansen. Tussendoor waren er dans en gezang door een vrouwengroep.

Ook zijn er clowns aanwezig. Ze zorgen voor vermaak tijdens en tussen de dansen /dansers. Ook helpen ze als een masker los begint te zitten of iemand op de foute plaats gaat staan of om kinderen en zwerfhonden weg te houden

Tijdens dat eerste festival hoorde we dat er in een ander klooster ook net het jaarlijkse festival begonnen was. We besloten dan ook om daar de volgende dag naar toe te gaan. 

Mijn gidse was zo vriendelijk om mij in de lokale klederdracht te steken omdat iedereen op zijn Paasbest naar zoiets toegaat. 

Deze dag was in dit klooster de belangrijkste dans die van de dood. Dat na je dood je goede en slechte daden tegen elkaar afgewogen worden en afhankelijk daarvan je wedergeboorte bepaald wordt. De dans is ook om je te leren wat je te wachten staat na je overlijden zodat je niet onnodig bang bent. Het is van alle belangrijke dansen ongeveer de belangrijkste.

Hierboven zittend in het midden de god van de dood, vergezeld door de demon die de slechte mensen meeneemt (de zwarte) en de godheid die de goede mensen meeneemt (de witte). 

Van Samdrup Jongkhar naar Trashigang

We moesten vroeg weg omdat een deel van de weg zou sluiten ivm wegwerkzaamheden. Omdat mijn mobiel dus soms op India stond en soms op Bhutan zette ik de wekker op de vroegste tijd. Uiteraard stond hij op Bhutan toen hij afging en had ik een half uur over.

Fijn even alleen het stadje verkennen. Kan ik meteen langs de flappentap die het gisteren niet deed. Gelukkig zag het er nu goed uit. Pinpas werd geweigerd. Dat had ik al verwacht  dus maar credit card. Die werd geaccepteerd, pin werd geaccepteerd en toen kwam de blijde boodschap "processing" .  Na een paar minuten werd ik minder blij en na nog een paar minuten ongerust. Gelukkig had ik wel mijn pas terug. Weglopen bij een atm die zegt dat hij aan het werk is doe je niet gauw, maar ik was al te laat voor mijn afspraak. Gelukkig wilde de winkelier aan de overkant wel een oogje in het zeil houden.
Mijn gidse heeft het verder afgehandeld.

Na vertrek reden we de bergen in met mooie uitzichten

Bij de wegversperring bleek hij zonder aankondiging een half uur eerder gesloten te zijn en waren wij daardoor 5 minuten te laat. Na wat gesoebat mochten we toch door, maar 500 meter verder wilden ze niet meer aan de kant en zaten we dus vast. Anderhalf uur op een stoffig stuk weg zonder iets te doen. Dus toen zijn we maar gaan picknicken.

Later hebben we nog een Boeddhistisch Park bezocht.

En om vijf uur viel de nacht

Terug naar de aankomst in Guwati

Helemaal verreisd, gedesoriënteerd, alleen maar naar bed willen en slapen. Zo stapte ik in Guwati uit. Feitelijk was ik na de landing weer in slaap gevallen en werd wakker omdat iedereen uitstapte.

Gelukkig was het een binnenlandse vlucht en hoefde er geen immigratiezaken meer gedaan te worden. Alleen de bagage van de band halen en naar buiten lopen. Vanaf dat moment moment zou het allemaal geregeld moeten zijn.

Gelukkig, een bordje "Liesbeth" werd omhoog gehouden, mijn bagagekar werd overgenomen en ik hoefde alleen maar achter de chauffeur aan te lopen.

Het was een vriendelijke man. Hij stopte onderweg om water voor mij te kopen, vertelde over zijn kinderen, legde uit wat ik allemaal zag gebeuren op het land (rijstoogst), legde uit waar manshoge bamboemanden voor gebruikt werden (rijstopslag), wees me op een theeplantage en dat die nu onderhouden werd om nieuwe knoppen voor theeblaadjes te krijgen...
Fijn om meteen zo onthaald te worden.

Op de grens met Bhutan stond mijn gidse (is dat vrouwelijk voor gids?) in nationale klederdracht me op te wachten. Handen schudden, inderdaad met twee tegelijk, half buigen want ik schijn eerbiedwaardig te zijn. Ze neemt me mee naar de paspoort controle en er komt een mooi visum bij.
Dan worden we naar het hotel gereden waar we afscheid nemen van de Indiase chauffeur. Gelukkig heb ik bij de paspoortcontrole kunnen vragen of fooi verwacht wordt en hoeveel ongeveer. Ook gelukkig heb ik nog wat roepies van toen ik uit Nepal terug vloog.

In het hotel worden we onthaald met thee voor ik mijn kamer te zien krijg. Dat blijkt overal zo te zijn. En bespreken mijn gidse en ik het programma voor de rest van de dag. Eerst een uur slapen en dan de stad bekijken, daarna weer rust tot het avondeten.

Van dat slapen komt niets. Mijn hoofd zit vol indrukken. Maar iets ervan verwerken en uitrusten lukt wel. Helaas is het daarna al zo laat dat de markt al aan het sluiten is. We drinken dan maar thee en kopen een tros bananen als tussendoortje.
Het tweede rustmoment gaat beter. Alleen kom ik daarna een kwartier te laat voor de afspraak terwijl ik denk een kwartiertje te vroeg te zijn

Er is een half uur tijdsverschil tussen Bhutan en India en mijn mobiel denkt af en toe dat hij van staat verandert. Lastig.

Bij het avondeten de beroemde emma datsi, Chilipeper met kaassaus. Daar had ik van te voren al tegen aan gehikt. En terecht. Want uiteraard vond ik wel dat ik het moest proberen.

Daarna was de dag echt voorbij en kon ik echt naar bed in de hoop op een goede nachtrust.

Pakken

En dan is het zover. Tijd om te pakken.

Omdat mijn geweldige vrienden een mooie inzamelingsactie hebben gehouden voor de lokale gidsen zit mijn ruimbagage vol.

Ze hebben een mooie doos gemaakt die op het Klimcentrum Monte Cervino mocht staan en daar tot en met het Dutch Drytool Event gestaan heeft met bovenstaand resultaat 

Thuis zijn we ook ijverig bezig geweest 

En daarnaast kwam ook nog een collega met twee paar wandelschoenen 

Het was duidelijk dat ik maar minimaal voor mezelf mee kon nemen. Niet meer dan de handbagage  Gelukkig hielp Martijn met pakken  Zijn omgaan met spanbanden leverde voldoende compressie om ook nog wandelstokken toe te voegen.

Alles ingepakt en Martijn brengt me weg naar Schiphol. Vliegtuig gaat op tijd en land middernacht in Delhi waar ik 's ochtends om 8 uur weer vertrek om uiteindelijk om twee uur 's middags in Sandrup Jongkhar aan te komen. Redelijk geradbraakt door gebrek aan nachtrust 

Bhutan

Helaas het Korea-verhaal nooit afgemaakt, het verhaal van Nepal ook niet gedaan. Spitsbergen en Japan hebben jullie ook allemaal gemist. Maar ik zal mijn best doen om het verhaal van Bhutan wel helemaal te vertellen.

Ik ga helemaal alleen naar Bhutan. Er was helaas niemand te vinden die én tijd én geld én zin had om met me mee te gaan. Dat houdt in dat de inhoud van de reis anders gaat worden dan ik in eerste instantie had gewild. Ik had namelijk een trektocht willen maken.

In Bhutan betaal je per dag dat je er bent een vast bedrag, vastgesteld door de overheid. Daar halen zij eerst een deel vanaf om ziekenhuizen en scholen te bekostigen. Van wat er overblijft wordt de touroperator geacht om het lokale vervoer, het dagelijkse eten en de overnachtingen te betalen. Je krijgt ook een gids voor de hele reis die oa voor je vertaalt. Je mag ook niet zomaar bij iedereen een reis boeken, het moet een door de overheid goedgekeurde touroperator zijn en een door de overheid goedgekeurde gids.

Als ik dit zo opschrijf lijkt het wel alsof het een communistisch land is, zoals ik me dat voorstelde van voor het IJzeren Gordijn. Maar als je de regels gewoon leest op de website van de Bhutaanse VVV lijkt het allemaal logisch en mensvriendelijk. Het idee erachter is in ieder geval dat je als toerist een lage impact hebt op de cultuur/... en zelf een goede kwaliteit ervaring. En dat er meteen geld naar ontwikkelingswerk gaat.

Maar omdat overnacht/eten/vervoer per definitie in de prijs inbegrepen zit, houdt dat in dat als ik in mijn eentje een trektocht ga maken er een gids, een kok, een lokale gids voor de weg, pakpaarden en drijvers voor het vervoer van eten/tenten/... mee zijn. Ik had me dan redelijk kolonialistisch gevoeld. Er zijn vrienden die zeiden dat ik dat anders moest zien, namelijk dat ik veel mensen aan extra inkomsten hielp. Tsja, ik had me er ongemakkelijk bij gevoeld.

Dus maar de lijst goedgekeurde touroperators aflopen en zien wat die allemaal te bieden hadden om te kijken bij wie ik wat zou willen boeken. Je kan natuurlijk ook hier in Nederland een touroperator zoeken die zaken doet met Bhutan en daar had ik al een adres van, maar die roomt eerst zelf het bedrag af, voordat er wat naar de Bhutanen gaat. Dat leek mij minder wenselijk. Dus een paar dagen lang af en toe rondklikken in de lijst en kijken wat het aanbod was.

In die lijst stond Bhutan Homestays. Ze sprongen er voor mij uit omdat ze, zoals de naam al suggereert, overnachtingen bij mensen thuis regelen zodat een deel van het vaste bedrag meteen naar lokale gemeenschappen gaat. Ze gebruiken zelf ook nog eens een gedeelte van de reissom om lokale gemeenschappen te helpen. Kortom, ze spraken me aan qua werkwijze en gaven me het gevoel dat ik meer van Bhutan mee zou krijgen dan wanneer ik alleen in hotels zat en hoteleten at.

Dus een reis geboekt waarbij ik complete inspraak had in wat ik wilde doen en wanneer. Dus af en toe een dagtocht, een tempel, weverijen, zelf weven, .... Helaas geen muziek en geen vogels/planten specialist in het oosten van Bhutan. Anders had dat er ook nog bijgezeten. Had ik daar echt veel prijs op gesteld dan had ik naar het westen moeten gaan. Maar omdat bijna alle toeristen naar het westen gaan, wilde ik juist naar het oosten.

En na het boeken het geregel. Alle inentingen, visa, inlezen, voorzorgsmaatregelen, .....
Dat is allemaal gelukt. Nu alleen het pakken nog.

Groet,
Liesbeth