Zoals Boeddha zei, niets is permanent en leven is lijden. Het niet permanente kunnen we overal waarnemen. Het zit zelf ingebouwd in onze genen zoals de evolutionaire biologie laat zien. Leven en dood, eten en toch weer honger krijgen, etc. Dat leven lijden is, is ook ingebouwd. Hoewel lijden misschien niet de juiste vertaling van dukkha is maar verlangen een betere vertaling is, zul je over het algemeen toch het woord lijden als vertaling voor dukkha tegenkomen. Je verlangt naar rust, naar een maaltijd, naar slaap, naar vriendschap, naar afwezigheid van pijn, naar afwezigheid van vijandschap, .... Dit verlangen is uit evolutionair oogpunt te verklaren, ook dat het voldoen aan het verlangen maar tijdelijk bevredigt. Als je na een maaltijd nooit meer eet zul je niet lang leven, als je geen pijn meer hebt zal je op een gegeven moment dat als normaal ervaren en iets anders willen, ...
Behalve bovenstaande inzichten heeft Boeddha gelukkig ook een manier beschreven die aan dat lijden een eind kan maken middels het achtvoudige pad. Hoewel meditatie daar niet in staat als een van de onderdelen van het pad, blijkt wel dat als je mediteert er al een aantal van de onderdelen van het pad op hun plaats gaan vallen. Door meditatie kan je een beter inzicht in oorzaak en gevolg krijgen waardoor een beter begrip ontstaan en je als vanzelf minder kwaadspreekt, meer aandacht aan de relevant zaken etc. geeft. Voor een mooi overzicht van waarom Boeddhisme werkt zie: "waarom Boeddhisme werkt" van Robert Wright of doe zijn coursera-cursus "Buddhisme and modern psychology"
Maar terug naar het afscheid. Mijn aanwezighed was niet permanent en mijn vertrek liet mij lijden. Karma had in haar afscheidsspeech gezegd dat ik mijn voetafdruk in ieders hart had achtergelaten. Oftewel, mijn vertrek was niet absoluut. Ook neem ik veel goede herinneringen mee, dus Bhutan wordt toch een beetje meegenomen. Omdat ik weet dat mijn "lijden" door mijn afscheid komt omdat ik denk alles achter te laten helpen bovenstaande relativeringen me om minder te lijden. Ik blijf een beetje in Bhutan en Bhutan blijft een beetje in mij. (Wat had Boeddha ook al weer over het niet-zelf gezegd?)
Bij het afscheid nemen kreeg ik een speech te horen waar ik helemaal stil van werd en heel warm van binnen. Ook kreeg ik nog een afscheidsgift. Geheel en al in de traditie had ik ook voor een afscheidsgift voor mijn gastheer en gastvrouw van Bhutan gezorgd. Per slot waren zij gastheer en -vrouw vanuit een heel land geweest. We hebben aan beide kanten ons best gedaan om goede betrekkingen te onderhouden, thuenlam.
Voordat we afscheid kunnen nemen wil ik eerst graag nog Karma en Kencho van harte bedanken voor de fantastische tijd die ze me bezorgd hebben. En wil ik hun goede eigenschappen die daarvoor gezorgd hebben graag in het zonnetje zetten. Karma was dag en nacht beschikbaar voor als ik iets nodig had. Nu heb ik daar 's nachts maar geen gebruik van gemaakt, maar als ik had gewild had ze klaar gestaan. Ze heeft me veel over Boeddhisme geleerd en over de gewoontes in Bhutan. Als ik een vraag ergens over had en ze wist het antwoord niet, kwam ze daar ook gewoon eerlijk voor uit, maar zorgde er vervolgens wel voor dat uiterlijk de volgende dag het antwoord wel aanwezig was. Ze heeft me heerlijk gemasseerd toen ik door de weefworkshop mijn armen niet meer op kon tillen, de volgende dag had ik geen spierpijn. Kencho had altijd ook voor bijzondere zaken onderweg, wilde bijenkorven, mierenkorven, adelaars. Ook was hij degeen die de festivals ontdekte en de souvenirwinkel. En uiteraard reed hij geweldig goed. Ik heb geen moment last gehad van wagenziekte. Ook moedigde hij me de hele tijd aan om me te gedragen als een "boss". Hij heeft me de koosnaam Yethro gegeven. Helaas ben ik vergeten wat die betekent en laten alle vertaaldiensten van Dzonkha naar Engels me in de steek. Mijn hoop is op Karma gevestigd, die heb ik geappt met de vraag wat het betekent. En die hoop laat me niet in de steek. Het is niet echt een woord maar de naam die je aan een persoon kunt geven. Hij heeft gelukkig wel een betekenis "vastness of your mind". Een compliment waar ik stil van wordt. Ook hebben zij er beiden voor gezorgd dat ik niet het gevoel had met twee vreemden door Bhutan te trekken maar met mijn eigen fijne familie.
Ook moet ik nog mijn excuus maken aan Kencho. De laatste avond belden we met Bhutan Homestay om te vertellen dat de tocht zo geweldig was verlopen. En net toen ik de complimenten wilde geven over Kencho en Karma kon ik niet meer op de naam van Kencho komen. Daar schaamde ik me zo voor dat ik het geprobeerd heb te bagatelliseren. Zo van: "als ik maar weet wat een goed karakter je hebt, dat is belangrijker dan je naam". Wat het natuurlijk dubbel zo erg maakt.
Om op een passende wijze afscheid te nemen moest ik het lied "Ma jho" leren. Daar heb ik vier dagen op geoefend met ondersteuning van Karma en Kencho en het eerste couplet gaat goed, maar het tweede kan ik helaas nog steeds niet zelfstandig zingen. Van dit lied hebben we een "mooie" opname gemaakt. Op you tube is er uiteraard niets van te vinden, dus een perfecte uitvoering hoef je niet naar te zoeken :-)
Ma jho ma jho
Choe thsu ghi kho
zha ba
Ma jho
Choe tshu ghi kho
Zha ba
Wat zoveel betekent als:
Don't go, leaving me behind
En nadat we de tekst en melodie geoefend hadden bleken we het opeens ook nog met passen uit te gaan voeren.
